Wywiad | Justyna Wydra: "Esesman i Żydówka mieli mnie samej przywrócić wiarę w człowieka"

Poznajcie kobietę, która stworzyła historię miłości kata i ofiary. Esesmana i Żydówki. Justyna Wydra w swej powieści zerwała z mitem "złego Niemca" i skłoniła do refleksji: co myśli i czuje człowiek, któremu włożono do ręki pistolet i kazano zabijać? Jak sama przyznaje, "Esesman i Żydówka" to jej osobisty protest, książka, która samej autorce miała przywrócić wiarę w człowieka. O swoich zainteresowaniach, planach, marzeniach, a także o wojnie, esesmanie i Żydówce opowiada Justyna Wydra.

Esesman i Żydówka. Kat i ofiara. Skąd pomysł, aby stworzyć tak – wydawałoby się – nieprawdopodobne połączenie do romansu?

To taki mój osobisty protest-song, a może raczej protest-book. Protest przeciwko świadomości, że w określonych okolicznościach jedni ludzie nie tylko gotowi są z zimną krwią zabijać innych ludzi. Odmówią im także człowieczeństwa, postarają się zlikwidować ich totalnie, tak, by po „podludziach” nie pozostał ślad. Niby rozumiemy, niby poznaliśmy mechanizmy, które czynią z człowieka bestię, a jednak to nadal nie do uwierzenia, że jedna ludzka istota potrafi okazać drugiej istocie tyle pogardy, tyle wyrafinowanego okrucieństwa.

Ja tego nie mogę, nie chcę pojąć.

Wojna to męska sprawa. Mężczyźni giną, kobiety cierpią, gdy w sąsiedztwie ich domów toczą się walki i maszerują żołnierze. Prawa „zwykłej” wojny czynią z kobiet trofea, zwycięzcy biorą sobie je jako nagrodę i symbol upokorzenia mężczyzn pokonanej armii. To okrutne, lecz w pewien sposób zrozumiałe. Tak się dzieje, odkąd człowiek wymyślił wojnę i tak będzie pewnie dziać się do końca świata.

Co jakiś czas jednak ludzi opanowuje szaleństwo stokroć może gorsze. Masowa nienawiść wymierzona w konkretną grupę „wrogów”. Turcy mordujący Ormian, Niemcy wdrażający „ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej”, Hutu wyrzynający maczetami sąsiadów z plemienia Tutsi. Nie ma mężczyzn, kobiet i dzieci. Są wrogowie, podludzie, robactwo. Należy ich zlikwidować. Proszę się zastanowić – co tak naprawdę musi myśleć mężczyzna, który zabija dziesiątki, setki i tysiące bezbronnych starców, niewinnych dzieci i kobiet? Dlaczego na zimno morduje młode, ładne dziewczyny, które powinny mu się po prostu podobać? Gdzie utracił uniwersalne wartości? Co stało się z jego sumieniem? I dlaczego tak łatwo było obudzić w nim potwora?

Świadomie sięgnęłam po stereotyp „dobrego Niemca”. Podobno autorzy często piszą dla siebie. W moim przypadku tak było. Ta książka i jej główni bohaterowie mieli mnie samej przywrócić wiarę w człowieka! Było mi to tym bardziej potrzebne, że mieszkam na Górnym Śląsku, gdzie czerń i biel nie są tak oczywiste, jak na przykład w centralnej Polsce. Moje rodzinne Gliwice kilkadziesiąt lat temu nazywały się Gleiwitz. Na każdym kroku stykam się z Historią przez duże „H”, ze śladami po dawnych mieszkańcach. Koszary polskiego wojska mieszczą się w budynkach, w których stacjonowali niemieccy ułani, prezydent miasta urzęduje w przedwojennym hotelu Haus Oberschlesien, a pogotowie ratunkowe do niedawna korzystało z dawnej siedziby Gestapo! Musiałam sobie jakoś odczarować Niemców.

Stąd taka nietypowa para – esesman i Żydówka.

Uważa Pani, że taka miłość mogła się zdarzyć?

Ja głęboko wierzę w to, że się wydarzyła! Żartuję, ale nie do końca. Przygotowując się do pisania, studiując temat, natrafiłam na tyle niesamowitych, magicznych wręcz ludzkich historii, iż żadne definitywne stwierdzenia typu „to niemożliwe”, nie przeszłyby mi przez gardło ;) A poza tym, jeśli taka miłość nie miała miejsca, jak mam sobie wytłumaczyć niepokój, który mi towarzyszył od napisania pierwszego zdania, aż do dnia premiery powieści? Motyle w brzuchu, kiedy wydawca przesłał mi projekt okładki, dokładnie taki, jaki sobie wymarzyłam? Ja tę książkę napisałam sercem. Oddałam jej pióro, ale snuła się właściwie sama. Na początku próbowałam interweniować rozumowo w opisywane wydarzenia, ale zawsze kończyło się tak samo – musiałam usunąć napisaną treść i zaczynać od nowa. Tak, jak mi kazali główni bohaterowie. Ktoś powiedział, że w książce jest zbyt wiele zbiegów okoliczności. Wiem! Nic na to nie mogłam poradzić. Choć naprawdę się starałam, proszę mi wierzyć, byłam bezbronna wobec determinacji Debory i Bruna :)

Poważnie mówiąc – historia ich miłości jest literacką fikcją. Ale to, co spotyka tych dwoje na kartach powieści, już nie! Polska Armia Małopolska rzeczywiście rozbiła doborowy pancerny pułk SS Germania we wrześniu '39 roku. Ludzie naprawdę wyskakiwali z pociągów jadących do Auschwitz. Żegota wyprowadzała z gett żydowskie dzieci. Kraków w lecie 1943 roku szykował się do powstania tak, jak Warszawa. Na szczęście dowódcy Armii Krajowej w Generalnej Guberni wycofali się z tej decyzji. Zależało mi na tym, by moja książka była wiarygodna zarówno pod względem psychologicznym, jak i faktograficznym. Oczywiście w miarę możliwości – tam, gdzie to konieczne, naginam fakty. W końcu to miłość, nie wojna, jest tu najważniejsza!

Wiernie oddała Pani tło historyczne swojej opowieści. Proszę powiedzieć, jak długo i w jaki sposób przygotowywała się Pani do napisania książki?

Historia II wojny światowej, szczególnie jej psychologiczne i socjologiczne aspekty to mój konik przynajmniej od czasów licealnych, kiedy po raz pierwszy zetknęłam się z literaturą obozową z jednej strony, i relacjami frontowymi z drugiej. Z tamtego okresu szczególnie pamiętam reportaże Hanny Krall i powieści mojego ukochanego autora Hansa Hellmuta Kirsta. Podejrzewam nawet, że to jego „wina” iż jednym z głównych bohaterów książki uczyniłam Niemca i to w dodatku w takim mundurze...

W każdym razie historią lat 30-tych i 40-tych XX wieku przesiąkłam już jako nastolatka. Zagłębiałam się w temat bardziej i bardziej. Czytałam i oglądałam wszystko – od fabuł, takich jak „Lista Schindlera”, aż po poważne naukowe opracowania – zainteresowanym polecam m.in. świetną pracę Nicholasa Goodricka Clarka pt. „Okultystyczne źródła nazizmu”.

Wygląda na to, że mój romans z tamtymi czasami trwa już prawie dwadzieścia lat...  Dzisiaj wiem już na tyle dużo, by nie rzucać się na każdą pozycję poświęconą tematowi, wybieram te, z których mogę dowiedzieć się czegoś nowego, przede wszystkim o „ludzkich” aspektach wojny, Zagłady i obu totalitaryzmów.

Niełatwo jest się dzisiaj wybić na przesyconym rynku wydawniczym. Jakie ma Pani oczekiwania wobec dalszych losów „Esesmana i Żydówki” na scenie literackiej?

Ja tę książkę napisałam dla siebie. Tak, jak mówiłam, miała mi pomóc otrząsnąć się z traumy, stanowić mój własny kamyczek dorzucony do stosu niezgody na masowe zabijanie i łatwość budzenia się ludzkiej bestii. Ponieważ powieść wyrwała mi kawał duszy, marzyłam o jakiejś rekompensacie. Najlepiej w formie drukowanej. Ale człowiek tak ma, że chce więcej i więcej. Nie pragnęłam (i nie pragnę) okupować topki Empiku. Jestem świadoma realiów rynku wydawniczego i zanikającego czytelnictwa w naszym kraju. Mimo wszystko, chciałabym, by książka była czytana i nie pozostawiła odbiorcy obojętnym. Ma dwa zadania – dostarczyć solidnej porcji wzruszeń i pozostawić miejsce na refleksję nad tym, czym jest dobro i zło oraz człowieczeństwo i bestialstwo. A jeśli przy okazji ktoś bliżej zaprzyjaźni się z historią II wojny... będę tym bardziej dumna!

Mam jeszcze jedno, ciche marzenie. Bardzo lubię dobre kino okołowojenne. Książka napisała mi się tak, że stanowi niemal gotowy scenariusz teatralny, czy filmowy. Byłaby to przy tym, jak na fabułę kostiumową, produkcja stosunkowo niskobudżetowa. Raz po raz czytam narzekania naszych filmowców, że brakuje im dobrych scenariuszy opowiadających o tamtych czasach. Ujrzenie filmowej adaptacji losów Debory i Bruna pięknie by mi spięło temat...

Książek osadzonych w czasach II wojny światowej jest niemało. Co – Pani zdaniem – wyróżnia „Esesmana i Żydówkę” na tle pozostałych?

Chyba najbardziej to, że sięgnęłam do „zakazanego” obszaru i potraktowałam go odmiennie. W trakcie wojny na ziemiach okupowanych zdarzały się oczywiście związki niemieckich oficerów z Żydówkami. Zwykle jednak literatura i szerzej – sztuka – traktuje ten motyw jako pretekst do pokazania zła i wynaturzeń. Relacje są standardowo perwersyjne i ociekają przemocą. Pewnie dlatego, że tak właśnie najczęściej faktycznie było. Poza tym, to takie kusząco malownicze – bezwolna ofiara, która za jedyną broń ma seksualną atrakcyjność i wszechmocny kat, mogący zrobić z nią wszystko, co chce. Potem, jeśli uda się przeżyć – społeczne wykluczenie kobiety, winnej temu, że przetrwała w taki właśnie sposób.

A ja starałam się stworzyć zupełnie inną opowieść. Zależało mi na pokazaniu historii zwyczajnych, normalnych ludzi, ani złych, ani dobrych – powiedzmy, że raczej przyzwoitych, tyle że postawionych po dwóch skrajnych stronach barykady i rzuconych w sam środek totalnego Inferna. Jaką przyjmą wobec niego postawę, mając za plecami dwa wielkie żywioły – wojnę i miłość? Czy ocalą się nawzajem? Kto przeczyta, ten będzie wiedział :)

No właśnie, pozostańmy na chwilę przy temacie wojny. Historia człowieka jest długa, a i dzisiaj znalazłoby się kilka interesujących scenerii i wydarzeń, aby uczynić z nich tło opowieści. Pani osadziła swoją opowieść w czasach II wojny światowej. Dlaczego?

Z powodów, o których już wcześniej wspomniałam. Tamten okres jest mi absolutnie najbliższy, najlepiej poznany i zawsze kusił mnie literacką plastycznością. Wrósł w skórę i domagał się ujścia. Nie wiem, czy to generalna zasada, ale na mnie studiowanie historii rodzenia się, triumfu i upadku nazizmu oraz poznanie ogromu tragedii Shoah bardzo źle wpłynęło pod względem psychicznym. Zło infekuje i niszczy. Pisanie dziejącej się w tamtych czasach powieści, w której główną siłą sprawczą jest przeciwstawiająca się okrutnej wojennej codzienności miłość, przyniosło mi oczyszczenie.

Czytam z uwagą pierwsze recenzje mojej książki i na ich podstawie mogę ostrożnie stwierdzić, że niejako przy okazji udało mi się stworzyć pełnokrwistą love story...

Co dalej? Jakie marzenia, pomysły na siebie, swoją twórczość?

Jeden kamień uruchamia lawinę. Głowę mam pełną większych i mniejszych pomysłów. Te mniejsze spisuję w formie opowiadań, te większe muszę przemyśleć. Jeden teoretycznie już „się pisze”, ale możliwe, że odwrócę kolejność, ponieważ ostatnio nie daje mi spać pewna nieziemska istota... Więcej nie zdradzę, bo na to jest zdecydowanie za wcześnie, poza tym nie chcę niczego nikomu obiecywać, a już najmniej sobie samej. Pożyjemy, zobaczymy.

Patronat medialny | Justyna Wydra "Esesman i Żydówka". Recenzja przedpremierowa

Esesman i Żydówka… Czy wyobrażacie sobie bardziej nieprawdopodobny scenariusz historii miłosnej? Z założenia kat i ofiara, jednak, tak jak nie każdy Niemiec podczas wojny był zły, tak i raz przydzielone role mogły ulec przeobrażeniu w zetknięciu z namiętnością oraz miłością w najczystszej postaci. Żyjący w czasach II wojny światowej ludzie przekonali się, iż miłość była nierzadko jedyną wartością, która pozwalała zachować człowieczeństwo. Kiedy żołnierze Wermachtu z polecenia Hitlera podbijali Europę, żadna miłość nie była łatwa i nieskomplikowana. Związek wysoko postawionego oficera SS i zbiegłej z transportu do Oświęcimia Żydówki nie był w tej materii wyjątkiem. Poznajcie Deborę i Bruna, bohaterów powieści Justyny Wydry „Esesman i Żydówka”.

Debora Signer cudem uniknęła śmierci, kiedy wyskoczyła z pędzącego w kierunku Oświęcimia pociągu. Osamotniona i ranna czeka w sosnowym zagajniku na najgorsze. Nie jest w stanie iść dalej. Wtedy los na jej drodze stawia oficera SS, Bruna Kramera, który w Deborze rozpoznaje sanitariuszkę, jaka na początku wojny uratowała mu życie. Postanawia pomóc młodej Żydówce w powrocie do Krakowa i na jakiś czas znika z jej życia. Jednak przeznaczenia nie sposób oszukać. Drogi Debory i Bruna krzyżują się ponownie. Młodzi ludzie zaczynają spędzać ze sobą czas, aż w końcu między nimi rodzi się uczucie. Uczucie, jakie w czasach II wojny światowej nie ma racji bytu. Uczucie łączące esesmana i Żydówkę.

Jestem zachwycona historią miłości młodej Żydówki oraz oficera SS, jaką opisała Justyna Wydra. Z pozoru nieprawdopodobna opowieść zyskała tak wiele realnych elementów, że za żadne skarby świata nie dam się przekonać, iż autorka tę historię zmyśliła. Pragnę wierzyć, że takie sceny miały miejsce naprawdę. Justyna Wydra snuje fascynującą opowieść, jednocześnie poszukując odpowiedzi na pytanie „jak zachować człowieczeństwo?”. „Esesman i Żydówka” to niepozbawiona taktu, subtelna i przepiękna powieść. Książka, której specjalnie polecać nie trzeba, gdyż broni się sama. Pozostaję pod wrażeniem sposobu, w jaki Justyna Wydra pokazała emocje swoich bohaterów, ich beznadziejne położenie i miłość, która narodziła się wbrew wszelkiemu rozsądkowi. Autorka dokonuje szczegółowej analizy psychologicznej postaci, skupia się na ich wątpliwościach, lękach i nadziejach, jakie każde z nich wiąże z niepewną przyszłością. Przedstawia historię z trzech perspektyw: narratora zewnętrznego, Debory oraz Bruna. Nie potrafiłam pozostać obojętna tej historii, całą sobą czułam emocje bohaterów. 

Odnoszę wrażenie, iż Justyna Wydra pewnie wkroczyła do grona autorów, którzy dziś, kilkadziesiąt lat po wojnie, potrafią pisać o tych wydarzeniach z pewnym dystansem, rozumiejąc, iż nie każdy Niemiec z założenia był zły, nawet ten noszący mundur esesmana. Jednocześnie autorka pozostaje pełna pokory i empatii wobec Wielkiej Historii. Justyna Wydra nie zamierza zaprzeczać niezaprzeczalnemu, tworzyć fałszywej wizji czy manipulować faktami. Tło historyczne powieści pozostaje bez zarzutów. „Esesman i Żydówka” przynosi również ciekawe spojrzenie na to, co działo się „po”. Bo koniec wojny to nie koniec tej historii. Należało na nowo zbudować świat, który już nigdy miał nie być takim, jakim zastał go wybuch II wojny światowej.

„Esesman i Żydówka” to coś więcej niż romans. To świadectwo człowieczeństwa w obliczu okrucieństwa wojny. Momentami szokująca, wzruszająca i niebanalna powieść o wojennych rozbitkach. O nieprawdopodobnej, zakazanej miłości. Czy taka miłość mogła wydarzyć się naprawdę? Oczywiście. Justyna Wydra w stu procentach mnie do takiej wizji przekonała.

Dziękuję Wydawnictwu Zysk i S-ka za udostępnienie egzemplarza recenzyjnego!

Justyna Wydra "Esesman i Żydówka"

Wydawnictwo Zysk i S-ka, 2015

data premiery: 13.04.2015