Wywiad | Justyna Wydra: "Esesman i Żydówka mieli mnie samej przywrócić wiarę w człowieka"

Poznajcie kobietę, która stworzyła historię miłości kata i ofiary. Esesmana i Żydówki. Justyna Wydra w swej powieści zerwała z mitem "złego Niemca" i skłoniła do refleksji: co myśli i czuje człowiek, któremu włożono do ręki pistolet i kazano zabijać? Jak sama przyznaje, "Esesman i Żydówka" to jej osobisty protest, książka, która samej autorce miała przywrócić wiarę w człowieka. O swoich zainteresowaniach, planach, marzeniach, a także o wojnie, esesmanie i Żydówce opowiada Justyna Wydra.

Esesman i Żydówka. Kat i ofiara. Skąd pomysł, aby stworzyć tak – wydawałoby się – nieprawdopodobne połączenie do romansu?

To taki mój osobisty protest-song, a może raczej protest-book. Protest przeciwko świadomości, że w określonych okolicznościach jedni ludzie nie tylko gotowi są z zimną krwią zabijać innych ludzi. Odmówią im także człowieczeństwa, postarają się zlikwidować ich totalnie, tak, by po „podludziach” nie pozostał ślad. Niby rozumiemy, niby poznaliśmy mechanizmy, które czynią z człowieka bestię, a jednak to nadal nie do uwierzenia, że jedna ludzka istota potrafi okazać drugiej istocie tyle pogardy, tyle wyrafinowanego okrucieństwa.

Ja tego nie mogę, nie chcę pojąć.

Wojna to męska sprawa. Mężczyźni giną, kobiety cierpią, gdy w sąsiedztwie ich domów toczą się walki i maszerują żołnierze. Prawa „zwykłej” wojny czynią z kobiet trofea, zwycięzcy biorą sobie je jako nagrodę i symbol upokorzenia mężczyzn pokonanej armii. To okrutne, lecz w pewien sposób zrozumiałe. Tak się dzieje, odkąd człowiek wymyślił wojnę i tak będzie pewnie dziać się do końca świata.

Co jakiś czas jednak ludzi opanowuje szaleństwo stokroć może gorsze. Masowa nienawiść wymierzona w konkretną grupę „wrogów”. Turcy mordujący Ormian, Niemcy wdrażający „ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej”, Hutu wyrzynający maczetami sąsiadów z plemienia Tutsi. Nie ma mężczyzn, kobiet i dzieci. Są wrogowie, podludzie, robactwo. Należy ich zlikwidować. Proszę się zastanowić – co tak naprawdę musi myśleć mężczyzna, który zabija dziesiątki, setki i tysiące bezbronnych starców, niewinnych dzieci i kobiet? Dlaczego na zimno morduje młode, ładne dziewczyny, które powinny mu się po prostu podobać? Gdzie utracił uniwersalne wartości? Co stało się z jego sumieniem? I dlaczego tak łatwo było obudzić w nim potwora?

Świadomie sięgnęłam po stereotyp „dobrego Niemca”. Podobno autorzy często piszą dla siebie. W moim przypadku tak było. Ta książka i jej główni bohaterowie mieli mnie samej przywrócić wiarę w człowieka! Było mi to tym bardziej potrzebne, że mieszkam na Górnym Śląsku, gdzie czerń i biel nie są tak oczywiste, jak na przykład w centralnej Polsce. Moje rodzinne Gliwice kilkadziesiąt lat temu nazywały się Gleiwitz. Na każdym kroku stykam się z Historią przez duże „H”, ze śladami po dawnych mieszkańcach. Koszary polskiego wojska mieszczą się w budynkach, w których stacjonowali niemieccy ułani, prezydent miasta urzęduje w przedwojennym hotelu Haus Oberschlesien, a pogotowie ratunkowe do niedawna korzystało z dawnej siedziby Gestapo! Musiałam sobie jakoś odczarować Niemców.

Stąd taka nietypowa para – esesman i Żydówka.

Uważa Pani, że taka miłość mogła się zdarzyć?

Ja głęboko wierzę w to, że się wydarzyła! Żartuję, ale nie do końca. Przygotowując się do pisania, studiując temat, natrafiłam na tyle niesamowitych, magicznych wręcz ludzkich historii, iż żadne definitywne stwierdzenia typu „to niemożliwe”, nie przeszłyby mi przez gardło ;) A poza tym, jeśli taka miłość nie miała miejsca, jak mam sobie wytłumaczyć niepokój, który mi towarzyszył od napisania pierwszego zdania, aż do dnia premiery powieści? Motyle w brzuchu, kiedy wydawca przesłał mi projekt okładki, dokładnie taki, jaki sobie wymarzyłam? Ja tę książkę napisałam sercem. Oddałam jej pióro, ale snuła się właściwie sama. Na początku próbowałam interweniować rozumowo w opisywane wydarzenia, ale zawsze kończyło się tak samo – musiałam usunąć napisaną treść i zaczynać od nowa. Tak, jak mi kazali główni bohaterowie. Ktoś powiedział, że w książce jest zbyt wiele zbiegów okoliczności. Wiem! Nic na to nie mogłam poradzić. Choć naprawdę się starałam, proszę mi wierzyć, byłam bezbronna wobec determinacji Debory i Bruna :)

Poważnie mówiąc – historia ich miłości jest literacką fikcją. Ale to, co spotyka tych dwoje na kartach powieści, już nie! Polska Armia Małopolska rzeczywiście rozbiła doborowy pancerny pułk SS Germania we wrześniu '39 roku. Ludzie naprawdę wyskakiwali z pociągów jadących do Auschwitz. Żegota wyprowadzała z gett żydowskie dzieci. Kraków w lecie 1943 roku szykował się do powstania tak, jak Warszawa. Na szczęście dowódcy Armii Krajowej w Generalnej Guberni wycofali się z tej decyzji. Zależało mi na tym, by moja książka była wiarygodna zarówno pod względem psychologicznym, jak i faktograficznym. Oczywiście w miarę możliwości – tam, gdzie to konieczne, naginam fakty. W końcu to miłość, nie wojna, jest tu najważniejsza!

Wiernie oddała Pani tło historyczne swojej opowieści. Proszę powiedzieć, jak długo i w jaki sposób przygotowywała się Pani do napisania książki?

Historia II wojny światowej, szczególnie jej psychologiczne i socjologiczne aspekty to mój konik przynajmniej od czasów licealnych, kiedy po raz pierwszy zetknęłam się z literaturą obozową z jednej strony, i relacjami frontowymi z drugiej. Z tamtego okresu szczególnie pamiętam reportaże Hanny Krall i powieści mojego ukochanego autora Hansa Hellmuta Kirsta. Podejrzewam nawet, że to jego „wina” iż jednym z głównych bohaterów książki uczyniłam Niemca i to w dodatku w takim mundurze...

W każdym razie historią lat 30-tych i 40-tych XX wieku przesiąkłam już jako nastolatka. Zagłębiałam się w temat bardziej i bardziej. Czytałam i oglądałam wszystko – od fabuł, takich jak „Lista Schindlera”, aż po poważne naukowe opracowania – zainteresowanym polecam m.in. świetną pracę Nicholasa Goodricka Clarka pt. „Okultystyczne źródła nazizmu”.

Wygląda na to, że mój romans z tamtymi czasami trwa już prawie dwadzieścia lat...  Dzisiaj wiem już na tyle dużo, by nie rzucać się na każdą pozycję poświęconą tematowi, wybieram te, z których mogę dowiedzieć się czegoś nowego, przede wszystkim o „ludzkich” aspektach wojny, Zagłady i obu totalitaryzmów.

Niełatwo jest się dzisiaj wybić na przesyconym rynku wydawniczym. Jakie ma Pani oczekiwania wobec dalszych losów „Esesmana i Żydówki” na scenie literackiej?

Ja tę książkę napisałam dla siebie. Tak, jak mówiłam, miała mi pomóc otrząsnąć się z traumy, stanowić mój własny kamyczek dorzucony do stosu niezgody na masowe zabijanie i łatwość budzenia się ludzkiej bestii. Ponieważ powieść wyrwała mi kawał duszy, marzyłam o jakiejś rekompensacie. Najlepiej w formie drukowanej. Ale człowiek tak ma, że chce więcej i więcej. Nie pragnęłam (i nie pragnę) okupować topki Empiku. Jestem świadoma realiów rynku wydawniczego i zanikającego czytelnictwa w naszym kraju. Mimo wszystko, chciałabym, by książka była czytana i nie pozostawiła odbiorcy obojętnym. Ma dwa zadania – dostarczyć solidnej porcji wzruszeń i pozostawić miejsce na refleksję nad tym, czym jest dobro i zło oraz człowieczeństwo i bestialstwo. A jeśli przy okazji ktoś bliżej zaprzyjaźni się z historią II wojny... będę tym bardziej dumna!

Mam jeszcze jedno, ciche marzenie. Bardzo lubię dobre kino okołowojenne. Książka napisała mi się tak, że stanowi niemal gotowy scenariusz teatralny, czy filmowy. Byłaby to przy tym, jak na fabułę kostiumową, produkcja stosunkowo niskobudżetowa. Raz po raz czytam narzekania naszych filmowców, że brakuje im dobrych scenariuszy opowiadających o tamtych czasach. Ujrzenie filmowej adaptacji losów Debory i Bruna pięknie by mi spięło temat...

Książek osadzonych w czasach II wojny światowej jest niemało. Co – Pani zdaniem – wyróżnia „Esesmana i Żydówkę” na tle pozostałych?

Chyba najbardziej to, że sięgnęłam do „zakazanego” obszaru i potraktowałam go odmiennie. W trakcie wojny na ziemiach okupowanych zdarzały się oczywiście związki niemieckich oficerów z Żydówkami. Zwykle jednak literatura i szerzej – sztuka – traktuje ten motyw jako pretekst do pokazania zła i wynaturzeń. Relacje są standardowo perwersyjne i ociekają przemocą. Pewnie dlatego, że tak właśnie najczęściej faktycznie było. Poza tym, to takie kusząco malownicze – bezwolna ofiara, która za jedyną broń ma seksualną atrakcyjność i wszechmocny kat, mogący zrobić z nią wszystko, co chce. Potem, jeśli uda się przeżyć – społeczne wykluczenie kobiety, winnej temu, że przetrwała w taki właśnie sposób.

A ja starałam się stworzyć zupełnie inną opowieść. Zależało mi na pokazaniu historii zwyczajnych, normalnych ludzi, ani złych, ani dobrych – powiedzmy, że raczej przyzwoitych, tyle że postawionych po dwóch skrajnych stronach barykady i rzuconych w sam środek totalnego Inferna. Jaką przyjmą wobec niego postawę, mając za plecami dwa wielkie żywioły – wojnę i miłość? Czy ocalą się nawzajem? Kto przeczyta, ten będzie wiedział :)

No właśnie, pozostańmy na chwilę przy temacie wojny. Historia człowieka jest długa, a i dzisiaj znalazłoby się kilka interesujących scenerii i wydarzeń, aby uczynić z nich tło opowieści. Pani osadziła swoją opowieść w czasach II wojny światowej. Dlaczego?

Z powodów, o których już wcześniej wspomniałam. Tamten okres jest mi absolutnie najbliższy, najlepiej poznany i zawsze kusił mnie literacką plastycznością. Wrósł w skórę i domagał się ujścia. Nie wiem, czy to generalna zasada, ale na mnie studiowanie historii rodzenia się, triumfu i upadku nazizmu oraz poznanie ogromu tragedii Shoah bardzo źle wpłynęło pod względem psychicznym. Zło infekuje i niszczy. Pisanie dziejącej się w tamtych czasach powieści, w której główną siłą sprawczą jest przeciwstawiająca się okrutnej wojennej codzienności miłość, przyniosło mi oczyszczenie.

Czytam z uwagą pierwsze recenzje mojej książki i na ich podstawie mogę ostrożnie stwierdzić, że niejako przy okazji udało mi się stworzyć pełnokrwistą love story...

Co dalej? Jakie marzenia, pomysły na siebie, swoją twórczość?

Jeden kamień uruchamia lawinę. Głowę mam pełną większych i mniejszych pomysłów. Te mniejsze spisuję w formie opowiadań, te większe muszę przemyśleć. Jeden teoretycznie już „się pisze”, ale możliwe, że odwrócę kolejność, ponieważ ostatnio nie daje mi spać pewna nieziemska istota... Więcej nie zdradzę, bo na to jest zdecydowanie za wcześnie, poza tym nie chcę niczego nikomu obiecywać, a już najmniej sobie samej. Pożyjemy, zobaczymy.

Kropla miłości w oceanie nienawiści. Grzegorz Kozera "Berlin, późne lato" [Recenzja]

II wojna światowa pozostaje najczarniejszą kartą w dziejach ludzkości. Był to najokrutniejszy czas w historii, gdyż konflikt dotknął przede wszystkim cywilów. Ideał sięgnął bruku. Z założenia wojna polega na walce z uzbrojonym wrogiem, a nie z bezbronnymi mężczyznami, kobietami i dziećmi. 

Wydaje się, że o tym okresie napisano już wszystko, wszak temat II wojny światowej poruszano wiele razy, ale o wojnie trzeba pisać nadal, by przestrzegać ludzi przed nienawiścią.

Grzegorz Kozera w swej powieści "Berlin, późne lato" w oceanie nienawiści odnalazł kroplę miłości. 45-letni wdowiec Otto Peters pragnie jedynie dotrwać do końca wojny. Nigdy nie wierzył w te brednie wygłaszane przez nazistów, jednak, jak wielu podobnych mu Niemców, nie brał ich na serio, umył ręce. Niegdyś był pisarzem, ale po dojściu przez nazistów do władzy, porzucił swe zajęcie i zajął się pracą w księgarni. Syn mężczyzny zginął na froncie, jak wielu jemu podobnych młodych ludzi wciągniętych do systemu. Peters stara się żyć obok polityki, jednak hitlerowska manipulacja dosięga i jego, kiedy otrzymuje propozycję pracy nad scenariuszem filmu, który ma służyć goebbelsowskiej propagandzie. W tym samym czasie Otto poznaje Halinę, Polkę ukrywającą się przed Gestapo. Wbrew rozsądkowi, Peters postanawia pomóc kobiecie i ulokować ją w swoim mieszkaniu. Berlin, późne lato 1943 roku stają się tłem do przepięknej, tragicznej miłości uciekinierki z obozu koncentracyjnego i niemieckiego mężczyzny.

"Berlin, późne lato" to historia uczucia skazanego z góry na porażkę. Powieść złamie niejedno serce, lecz nie poskłada go na nowo. Książka, chociaż krótka, bo liczy tylko 208 stron, zdąży wywołać w czytelniku lawinę emocji. Ich losy wydają się być tak prawdziwe.. I to boli najbardziej. Całe prawdopodobieństwo, z jaką mogła wydarzyć się ta historia, przytłacza odbiorcę, wyciska ostatnią łzę z oka. "Berlin, późne lato" wzrusza poprzez proste w przekazie, pojedyncze obrazy. Całość składa się z paru poruszających odsłon, rozgrywających się jednocześnie na kilku scenach, a każdy z kolejnych aktów może przynieść najgorsze. Uczucie, jakie połączyło głównych bohaterów, to zalążek utopii w brutalnym świecie pozbawionym zasad moralnych.

Nieszczęśliwa miłość w tle II wojny światowej to często powracający motyw, jednak każda z tych historii jest inna i nie odczuwam niestrawności literackiej związanej z monotematycznością. Literatura o tematyce wojennej chyba nigdy mi się nie znudzi. Ogrom zbrodni, jakiej dopuścili się naziści jest niewyobrażalny, niepojęty dla ludzkiego rozumu, który próbuje wyprzeć ten obraz ze świadomości. Wciąż potrzebujemy książek takich jak "Berlin, późne lato", gdyż ostrzegają nas przed tym, gdzie prowadzi nienawiść. Autor w swej powieści skupił się na tej maleńkiej kropelce miłości w świecie wrogości i pogardy. Kropelce, która pomaga zachować człowieczeństwo w miejscu, gdzie zezwierzęcenie człowieka nie jest już niczym zaskakującym.

Książka jest wartościowym dowodem istnienia w niemieckim społeczeństwie w tamtych czasach jednostek, dla których ta wojna była tragedią nie mniejszą niż dla tych, których dotknęła bezpośrednio poprzez hitlerowską napaść. Jednostek, których wcale nie było tak mało. Powieść definiuje tragizm ówczesnych Niemców, których świat jako całość narodu obwinił za największe zbrodnie przeciwko ludzkości w historii. To napisany pięknym, dostojnym językiem apel bohaterów. Apel, aby już nigdy w ten sposób nie lekceważyć niebezpiecznych bredni szerzących nienawiść, nie umywać rąk.. Apel, aby pozwolić im kochać, śmiać się, nie skazywać na skradzione chwile szczęścia w ukryciu.

Mimo tego, iż czyta się naprawdę szybko, nie sposób równie prędko zapomnieć o tej historii. Opowieść boli bardzo głęboko, przenika do szpiku kości i zostaje w środku na długo.. "Berlin, późne lato" to przemyślana, urzekająca i wzruszająca powieść osadzona w klimatach bombardowanego miasta u schyłku wojny. Uważaj, gdyż skradnie nie tylko długi wieczór, ale i część twojej duszy.

Dziękuję Wydawnictwu Dobra Literatura za udostępnienie recenzyjnego egzemplarza książki!

Grzegorz Kozera "Berlin, późne lato"

Wydawnictwo Dobra Literatura, 2013

ilość stron: 208

data premiery: 19.03.2013